Trong một lần đi công tác tại huyện Bảo Lạc, tỉnh Cao Bằng, khi đến Nà Pù (một bản người Mông của xã Tân Việt), tôi hết sức ngạc nhiên vì ở đây từ người già đến trẻ nhỏ, hầu như ai cũng thuộc và yêu thích bài hát “Cô giáo Tày cầm đàn lên đỉnh núi”.
Hình nhạc sĩ Văn Ký
Hỏi ra mới biết, đây chính là nơi cô giáo Tô Thị Rỉnh - nguyên mẫu trong ca khúc nổi tiếng của nhạc sĩ Văn Ký, sáng tác vào những năm đầu thập kỉ 60 của thế kỉ trước, từng dạy học và gắn bó. Chúng tôi được già làng kể cho nghe hoàn cảnh ra đời bài hát với niềm tự hào và biết ơn sâu sắc.
Chuyện kể rằng: Năm 1967, nhạc sĩ Văn Ký được mời tham dự Đại hội Anh hùng và chiến sĩ thi đua toàn quốc lần thứ 3. Đại hội quy tụ nhiều gương mặt tiêu biểu như Hồ Giáo, Thái Văn A..., nhưng Văn Ký lại rất ấn tượng trước tấm gương cô giáo Tô Thị Rỉnh, người đã tình nguyện lên dạy chữ cho con em đồng bào dân tộc thiểu số.
Tác giả bài hát tâm sự: “Tại đại hội, chúng tôi lần lượt nghe báo cáo về tất cả các điển hình tiên tiến trong mọi lĩnh vực lao động, sản xuất và chiến đấu. Tôi đặc biệt chú ý đến cô gái trẻ dân tộc Tày có tên là Tô Thị Rỉnh. Cô khoảng 20, 21 tuổi, công việc của cô có rất nhiều trở ngại, khó khăn. Nhưng không nản chí, cô vận động, thuyết phục bà con, vừa trực tiếp lao động đóng bàn ghế, dựng lớp học. Để thu hút học sinh đến lớp, cô mang theo chiếc đàn tính - là loại đàn người Tày rất thích chơi - đánh cho các em nghe. Rồi sau các buổi học, cô còn tắm giặt cho các em nhỏ. Đêm đêm, bên ngọn đèn khuya, cô ngồi vá áo quần cho các em. Cô như người mẹ, người chị của học trò.
Từ chỗ ban đầu đồng bào hờ hững với cô, sau trở nên gắn bó, không muốn cô rời xa. Xúc động trước tâm hồn cao đẹp ấy, ngay trong đêm, tôi đã hoàn thành ca khúc “Cô giáo Tày cầm đàn lên đỉnh núi” bằng sự rung động đặc biệt.
Nhạc sĩ Văn Ký cho rằng, ông coi mình như người kể lại câu chuyện cho mọi người nghe, có khác chăng đó là kể chuyện bằng âm nhạc. Bài hát ra đời được công chúng đặc biệt hoan nghênh, trở thành động lực để không ít cô gái giàu mơ ước tình nguyện lên vùng cao dạy học.
